Πως δημιουργούμε καινούργιες λέξεις; Σύνθετες λέξεις θεωρία Ι

Σύνθετη λέξη λέγεται  αυτή που αποτελείται από δυο ή  περισσότερες απλές λέξεις, αυτούσιες ή μερικώς παραποιημένες φθογγικά,  άρα από δυο ή περισσότερα θέματα ή ρίζες, και ως απ αυτό φανερώνει δυο ή περισσότερα νοήματα, όπως π.χ. οι εξής λέξεις: δια-γράφ-ω, εξ-υπ(ο)-ακούγεται, εκ-δύω > γδύνω, 

Παρασύνθετη λέξη λέγεται αυτή που παράγεται από μια σύνθετη συν μια κατάληξη, κλητική ή παραγωγική, π.χ.: φιλόσοφος ( πρωτότυπη σύνθετη λέξη) >  φιλοσοφία ( παρασύνθετη = η παράγωγη μιας σύνθετης)

Ριζική λέξη λέγεται αυτή που παράγεται (γεννιέται) από μια ρίζα (βλέπε πιο κάτω) συν μια κατάληξη, κλητική ή παραγωγική, και κατόπιν αυτή γεννά μια άλλη κ.ο.κ.ε.  

Τα συνθετικά μέρη των σύνθετων λέξεων

Οι σύνθετες λέξεις, εκτός από τα συστατικά στοιχεία (θέμα, κατάληξη, τόνο κ.τ.λ.) των απλών λέξεων, αποτελούνται και από το α και β συνθετικό, που όλα μαζί καθορίζουν  κανονίζουν την έννοιά των συνθέτων λέξεων, πρβλ: συν-λαμβάν-ω > συλλαμβάνω. συν-έ-λαβ-α,ες

Ειδικότερα:

Πρώτο (α')  συνθετικό  λέγεται η απλή λέξη που  μπαίνει πρώτη στη σύνθεση.

Δεύτερο (β') συνθετικό λέγεται η απλή λέξη που μπαίνει δεύτερη στη σύνθεση:   συμμαθητής = συν (α' συνθετικό) +  μαθητής (β' συνθετικό)

Συνδετικό  φωνήεν  λέγεται το φωνήεν που ενώνει τα δυο  συνθετικά: αστραπή + βροντή = αστραπόβροντο, το -ο- = συνδετικό φωνήεν.  

Γνήσια σύνθεση λέγεται αυτή που γίνεται με συνδετικό φωνήεν το -ο- ή ένα άλλο εκτός του ληκτικού του α' συνθετικού: κρυφομιλώ (κρυφά  ομιλώ), γεωγραφία (γη, γαία γράφω), πεντάδραχμο (πέντε δραχμές), γυναίκες + παιδιά >  γυναικόπαιδα, πικρή + δάφνη >  πικροδάφνη..

Νόθα  ή  καταχρηστική σύνθεση  λέγεται αυτή που γίνεται με  αυτούσιες λέξεις ή με συνδετικό φωνήεν το ληκτικό  φωνήεν του α' συνθετικού, αν υπάρχει, π.χ.:

εκ-δρομή, εκ-δύνω > γδύνω, νέα πόλη > Νεάπολη, Χριστού γέννα > Χριστούγεννα…

Σύμφυση λέγεται η σύνθεση λέξεων που γίνεται με συγχώνευση (χωρίς συνδετικό φωνήεν) δυο απλών λέξεων, π.χ.: εκ-δύω > γδύνω, εν-βολιάζω > μπολιάζω, εκ-ρέω > Κρόνος > χρόνος..

Προσέχουμε ότι:

1.       Η λέξη γη ως πρώτο συνθετικό γίνεται:   γή-πεδο, γή-λοφος, γεω-μετρία, γεω-λόγος, γεω-πόνος..   γαιο-κτήμονας, γαι-άνθρακας...

2.       Τα αριθμητικά ως πρώτα συνθετικά γίνονται:

Το ένας > μονό- : μονάκριβος, μονομαχία..

Το δυο> δι, δισ, δυ: δίδραχμο, δισέγγονος, δίφραγγο, δικέφαλο, δίκοπο, δισεκατομμύριο, συνδυασμός... 

Το τρία > τρι, τρισ-: τρισύλλαβο, τριγύρω,  τρίγλωσσος, τρισάγιο, Τρισεύγενη.. 

Το τέσσερα > τετρά-: τετράγωνο, τετράποδο, τετράπλευρο.. 

Η λέξη καλός,ή,ό ως πρώτο συνθετικό γίνεται:

καλό-βολος, καλοδέχομαι, καλοδεχούμενος..

καλλι-γραφία, καλλιτέχνης, καλλιέργεια... 

3.       Τα αριθμητικά έχουν συνδετικό φωνήεν από το πέντε μέχρι   το ενενήντα το -α: πεντάδραχμο, εξάμηνο, οχτάστιχο... 

4.       Τα επίθετα σε -υς έχουν συνδετικό φωνήεν το -υ: βαθύπλουτος, Μακρυγιάννης, πλατύσκαλο..  

Πηγή: http://www.krassanakis.gr/Greek%20language.htm