Αφηγηματολογία

1.            Ποιος αφηγείται

Ο αφηγητής: με βάση τη συμμετοχή του στην ιστορία ονομάζεται:

Ομοδιηγητικός: Συμμετέχει στην ιστορία την οποία αφηγείται είτε ως πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός αφηγητής) είτε ως παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας.

Ετεροδιηγητικός: Δεν έχει καμιά συμμετοχή στην ιστορία που αφηγείται.

Παντογνώστης αφηγητής: Είναι ο αφηγητής που γνωρίζει τα πάντα, εποπτεύει τα πάντα, αλλά δεν μετέχει στη δράση, δεν είναι δηλαδή ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Στον παντογνώστη αφηγητή αντιστοιχεί η αφήγηση χωρίς εστίαση (μηδενική), δεδομένου ότι αυτός δεν παρακολουθεί την αφήγηση από μια οπτική γωνία, αλλά είναι πανταχού παρών σαν ένας μικρός θεός.

Ο αφηγητής της ιστορίας δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα (με εξαίρεση τα απομνημονεύματα, το ημερολόγιο και την αυτοβιογραφία). Ο αφηγητής είναι ένα πλαστό πρόσωπο, δημιούργημα του συγγραφέα, διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη, ανεξάρτητα από τα πρόσωπα της αφήγησης και από το αν παίρνει μέρος στην αφήγηση.

Η εστίαση: Αναφέρεται στη σχέση του αφηγητή με τα υπόλοιπα πρόσωπα της ιστορίας, τη γνώση τους για την υπόθεση, στην απόσταση που παίρνει ο αφηγητής από τα πρόσωπα της αφήγησης.

Αφήγηση χωρίς εστίαση ή Μηδενική εστίαση: Ο αφηγητής ξέρει περισσότερα από ό,τι τα πρόσωπα, είναι έξω από τη δράση (παντογνώστης). Αφηγητής > Πρόσωπα

Εσωτερική: Ο αφηγητής ξέρει όσα και τα πρόσωπα. Η αφήγηση παρακολουθεί ένα από τα πρόσωπα ή ο αφηγητής ξέρει τόσα, όσα και το πρόσωπο από τη σκοπιά του οποίου αφηγείται. Αφηγητής = Πρόσωπα

Εξωτερική: Ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα. Στην περίπτωση αυτή ο ήρωας δρα, χωρίς ο αναγνώστης να μπορεί να μάθει τις σκέψεις του (π.χ. αστυνομικά μυθιστορήματα). Αφηγητής < Πρόσωπα

Οι αφηγηματικοί τρόποι

Έκθεση ή αφήγηση: είναι η παρουσίαση γεγονότων και πράξεων, την οποία ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης διέκριναν σε «διήγηση» και «μίμηση». Στη διήγηση ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία με τη δική του φωνή, ενώ στη μίμηση δανείζεται τη φωνή άλλων προσώπων.

Διάλογος: είναι τα διαλογικά μέρη σε ευθύ λόγο και σε πρώτο πρόσωπο. Προσδίδει ζωντάνια και εκφραστική δύναμη.

Περιγραφή: η αναπαράσταση προσώπων, τόπων, αντικειμένων, η αφήγηση καταστάσεων. Στόχος: η αισθητική αναπαράσταση του χώρου ή προβολή στοιχείων που αιτιολογούν τη δράση των προσώπων.**

Σχόλιο: η παρεμβολή σχολίων, σκέψεων, γνωμών από τον αφηγητή, έξω από τη ροή της αφήγησης, που στοιχειοθετεί, όπως και η περιγραφή, μια επιβράδυνσή της.

Ελεύθερος πλάγιος λόγος: η πιστή απόδοση σκέψεων, διαθέσεων ή συναισθημάτων σε γ΄ πρόσωπο και σε παρωχημένο χρόνο. Το τμήμα αυτό φαίνεται να ανήκει στην καθαρή αφήγηση, στην ουσία όμως εύκολα μετατρέπεται σε ευθύ λόγο.

Εσωτερικός μονόλογος: η απόδοση των σκέψεων ή συναισθημάτων σε α΄ πρόσωπο και σε χρόνο ενεστώτα.

2.            Τι αφηγείται;

Σε κάθε αφήγηση υπάρχουν τα γεγονότα που συμβαίνουν και κάποιες πράξεις που τα προκαλούν (αφηγηματικό περιεχόμενο). Ο αφηγητής αφηγείται ένα μύθο (υπόθεση), του δίνει μορφή (κατασκευαστικά «υλικά» του έργου: γλώσσα, εκφραστικοί τρόποι, μέσα), δομή (εξωτερικό «χτίσιμο» του κειμένου) και  πλοκή (εξέλιξη της δράσης: περιπέτειες, κλιμάκωση, κορύφωση και λύση του έργου).

3.            Πώς αφηγείται;

Ο χρόνος της αφήγησης

 Εξωκειμενικός χρόνος

α) χρόνος του πομπού: εποχή που ζει ο συγγραφέας

β) χρόνος του αφηγητή: χρόνος των γεγονότων της αφήγησης

γ) χρόνος του δέκτη: η εποχή που ζει ο αναγνώστης

Εσωκειμενικός χρόνος

α) χρόνος της ιστορίας: ο φυσικός χρόνος στον οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία, η φυσική σειρά των γεγονότων.

β) χρόνος της αφήγησης: αφηγημένος χρόνος. Οριοθετείται από την αρχή μέχρι το τέλος της αφήγησης και δε συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας γιατί τα γεγονότα δεν ακολουθούν πάντοτε φυσική χρονική σειρά. Ο αφηγητής συχνά παραβιάζει την ομαλή πορεία πηγαίνοντας στο παρελθόν ή στο μέλλον

Ως προς τη διάρκεια των γεγονότων ο αφηγηματικός χρόνος είναι: Μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας, οπότε έχουμε επιτάχυνση Μεγαλύτερος από το χρόνο της ιστορίας, οπότε έχουμε επιβράδυνση.  Ίσος με το χρόνο της ιστορίας, οπότε έχουμε σκηνή Ως προς τη συχνότητα :

α) ως προς τη σειρά παρουσίασης των γεγονότων:

Ευθύγραμμος (όταν ακολουθεί τη φυσική σειρά των γεγονότων).

Με αναχρονίες (όταν γίνονται ανακατατάξεις στη φυσική σειρά των γεγονότων):

Αναδρομές ή αναδρομικές αφηγήσεις ή αναλήψεις ή FLASH BACK(επιστροφή στο παρελθόν).

πρόδρομες αφηγήσεις ή προλήψεις (αναφορές γεγονότων που θα συμβούν αργότερα).

β) ως προς το ρυθμό παρουσίασης των γεγονότων:

Η επιτάχυνση: γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια παρουσιάζονται σύντομα.

Η παράλειψη: κάποια γεγονότα δεν αναφέρονται καθόλου, επειδή δε σχετίζονται με την ιστορία.

Η περίληψη: όταν τα ενδιάμεσα γεγονότα παρουσιάζονται συνοπτικά.

Η έλλειψη ή το αφηγηματικό κενό: όταν ο αφηγητής παραλείπει ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.

Η τεχνική με την οποία ο συγγραφέας διευρύνει το χρόνο της αφήγησης είναι:

Η επιβράδυνση: γεγονότα που έχουν μικρή διάρκεια παρουσιάζονται εκτεταμένα. Άλλες φορές παρατηρούμε μια φράση ή ένα βασικό θέμα να επαναλαμβάνεται στερεότυπα, κατά διαστήματα, στο έργο. Τότε μιλάμε για ένα μοτίβο το οποίο έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στην αφήγηση. Μπορεί δηλαδή να κλιμακώνει τη δράση ή να περιγράφει μια ψυχική κατάσταση κ.ά.

**Περιγραφή και αφήγηση 

α) Διάκριση της περιγραφής από την αφήγηση. 

Είδαμε ότι η περιγραφή απεικονίζει με το λόγο τα βασικό γνωρίσματα ενός αντικειμένου. Το αντικείμενο αυτό παρουσιάζεται στατικό μέσα στο χώρο ενώ ο χρόνος φαίνεται να έχει «παγώσει». Αυτό συμβαίνει ακόμη και στην περίπτωση ενός κινούμενου αντικειμένου, οπότε η περιγραφή απεικονίζει το αντικείμενο που κινείται και όχι την ενέργεια της κίνησης με τα αίτια και τις συνέπειές της.

Αντίθετα στην αφήγηση ένα πρόσωπο / πράγμα / ομάδα / θεσμός / ιδέα παρουσιάζεται δυναμικό, καθώς ενεργεί, κινείται ή μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο. Επομένως η αφήγηση σχετίζεται με την εξέλιξη των γεγονότων και αναφέρεται στις αιτίες και τα αποτελέσματα τους.

Συμπερασματικό, μπορούμε να πούμε ότι η περιγραφή ανήκει στα στατικό στοιχεία ενός κειμένου, ενώ η αφήγηση στα δυναμικό, αφού η πρώτη μας δίνει πληροφορίες σχετικά με το «είναι» και η δεύτερη με το «γίγνεσθαι» των πραγμάτων.

β) Η περιγραφή μέσα στην αφήγηση. 

Η αφήγηση και η περιγραφή συνδέονται στενά. Μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο κείμενο ή ακόμα και στην ίδια περίοδο, π.χ. «Χίμηξε μέσα στην κοιλάδα (αφήγηση)/ «ασυγκράτητο τέρας οργισμένο από... σύγκορμο» (περιγραφή). Όταν ο συγγραφέας παρεμβάλλει μια περιγραφή σε ένα αφηγηματικό κείμενο επιδιώκει ορισμένους από τους παρακάτω στόχους:

* Να σκιαγραφήσει τα πρόσωπα, να στήσει το σκηνικό της δράσης και γενικά να φωτίσει την αφήγηση με διάφορες άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες.

* Να πετύχει τη μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο.

* Να προκαλέσει αγωνιά και αναμονή (suspens) στον αναγνώστη με την επιβράδυνση της δράσης, αφού με την περιγραφή φαίνεται ότι σταματάει ο αφηγηματικός χρόνος.

* Να προσφέρει αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη.

Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τα παρακάτω ιστολόγια:

http://2gym-ko.dod.sch.gr

http://latistor.blogspot.com

http://antonogiannaki.blogspot.gr

http://stefanu.wordpress.com

http://users.sch.gr/symfo/ekpedefsi.htm

http://myedupage.wordpress.com